Startpagina

Beelden van macht op Romeinse munten

Olivier Hekster, bewerking Arnout Bruins

Dr. Olivier Hekster is benoemt tot professor Oude geschiedenis aan de Faculteit der Letteren van de Radboud Universiteit Nijmegen. Het is een universitaire traditie om bij het aanvaarden van het ambt van professor een rede uit te spreken. In zijn rede "beelden van macht" gaat hij in hoe Romeinse keizers hun macht onder andere op munten uitdrukten. Wat was de verhouding tussen beeld en werkelijkheid van de macht? Hoe werkte beeldvorming in de Romeinse keizertijd? Iedere keizer selecteerde zorgvuldig die beelden die bij de verschillende doelgroepen aan zouden slaan. In dit artikel wordt ingegaan op de numismatische aspecten die in de rede naar voren komen.

"In 2003 is een nieuwe Romeinse keizer ontdekt. Domitianus II is de naam van deze machthebber, keizer rond het jaar 271 na Christus (zie ook MUNTkoerier 4, 2004). In een zeer roerige periode lijkt het er op dat Domitianus zich met een paar soldaten de munterij toeeigende om daar munten met zijn naam te slaan. Probleem van Domitianus was dat hij wel de munt in handen had, maar geen troepen om zich te verdedigen. Voor hem was het slaan van munten om daarmee zijn macht uit te drukken belangrijker dan de macht zelf. De legende CONCORDIA MILITUM op deze munten - militaire eendracht - was volledig misplaatst. Zijn poging om de munt te bezetten lijkt op het tegenwoordige bezetten van de radio- en televisiezenders bij een coup. Maar ook die kan alleen slagen als er troepen over zijn om de rest van het gebied te controleren. Beeld zonder macht kent duidelijke grenzen."

Voorzijde: IMP C DOMITIANVS P F AVG, kop naar rechts met zonnekroon, baard en bovenkant van een wapenuitrusting
Keerzijde: CONCORDIA MILIT(VM), Concordia staand naar links, met offerschaal en hoorn van overvloed

"Het belang van keizersportretten op munten blijkt uit een aantal voorbeelden. Keizer Commodus zou pas geloofd hebben dat zijn vertrouweling Perennis hem wilde verraden toen soldaten hem munten toonden met Perennis' afbeelding erop. Dit betekende direct het einde van Perennis. Schrijver Cassius Dio was zeer verbaasd dat keizer Vitellius de munten van zijn voorgangers Nero, Galba en Otho niet vernietigde. Blijkbaar was dat wel gebruikelijk. Of het bizarre verhaal dat keizer Caracalla een jonge man veroordeelde omdat hij een munt - met het keizerlijke portret - een bordeel mee had ingenomen. Sommige Romeinen dachten zelfs dat hoe groter het keizersportret des te meer de munt waard was, een idee dat Romeinse wetteksten ontkrachten. De Romeinse keizers gebruikten de muntbeeldenaar voor propaganda en om hun macht tentoon te spreiden. "

"In 117 na Christus, toen Hadrianus net aan de macht was, maar nog niet in Rome was teruggekomen, werden er voor hem munten geslagen die hem als vader de vaderlands (pater patriae) aanduidden. Maar de tweede serie munten, geslagen toen hij weer in de hoofdstad was, vermeldt deze eretitel niet. Het lijkt erop dat de muntontwerpers gokten hoe de nieuwe keizer zich wilde weergeven, en dat Hadrianus toen hij in Rome terugkeerde dit verbeterde. Vergelijkbare verhalen zijn te vertellen over keizers als Claudius, Vespasianus en Trajanus. De bevolking dacht te weten hou de keizer graag uitgebeeld wilden worden. De keizer op zijn beurt probeert zijn beeldvorming te richten op het verwachtingspatroon van zijn bevolking."

Hadrianus, beroemd geworden door legioenen uit veroverde gebieden terug te trekken en met een muur de grenzen van het rijk aan te geven, presenteerde zich op zijn munten en standbeelden vooral in militaire uitrusting en met symbolen van vrede, harmonie en overvloed.

Hadrianus 117-138 denarius, voorzijde: HADRIANVS.AVGVSTVS, gelauwerde buste naar rechts Keerzijde: COS III, Spes naar links met bloem in de hand
AVGVSTVS verwijst naar Augusus, ‘de verhevene’. De machtspositie van Hadrianus was zodanig onaantastbaar dat hij zich op deze munt niet meer hoefde te beroepen op zijn afkomst of daden

Nero is een ander verhaal. Hij liet een paleis bouwen dat zich uitstrekte over twee van de zeven heuvels van Rome: “het gouden huis”. Suetonius schreef hier 50 jaar na de dood van Nero over: “Ik wil ermee volstaan over de inrichting en oppervlakte het volgende te vermelden. De voorhal was zo groot dat daarin een veertig meter hoog beeld van hemzelf kon staan. Het paleis was zo immens dat het een drie dubbele galerij bevatte van een mijl lengte, verder een vijver die wel een zee leek, omgeven door gebouwen die voor steden konden doorgaan, er waren ook landelijke gedeelten met een afwisseling van akkers, wijngaarden, weilanden en bossen met allerlei tamme en wilde dieren. In de gebouwen was alles met bladgoud bedekt. De belangrijkste eetzaal was rond en draaide onafgebroken dag en nacht rond, net als het hemelgewelf. Zo zag het paleis eruit”. Om de grond voor het paleis te bemachtigen heeft hij welgestelde families onteigend. De band tussen keizer en de adellijke en senatoriale families was daardoor zeer slecht. Toen Nero in het jaar 65 op een podium optrad en een paar liedjes song was voor de conservatieven de maat vol “deze paljas moet weg”. Drie jaar later werd Nero tot zelfmoord gedwongen. Op zijn munten doet Nero zijn best om te laten zien dat hij echt het beste met het volk voor heeft. “Ook beroept hij zich in zijn titulatuur op de afstamming van vaders- en moederszijde om zijn aanspraak op de macht te legitimeren. Eigenlijk tonen de munten aan dat zijn machtsbasis zwak was omdat ze met teveel nadruk het tegendeel laten zien, er is een conflict tussen realiteit en representatie. Waan en werkelijkheid lopen door elkaar heen.”

Voorzijde: NERO CLAVD CAESAR AVG GER P M TR P IMP P P, gelauwerde buste van Nero naar rechts.
Keerzijde: AVGVSTI S P Q R OSTC, de haven van Ostia met zeven schepen, standbeeld van Neptunes.
De haven van Ostia was essentieel om het graan uit Egypte naar Rome te vervoeren. De boodschap was duidelijk: “Ik – Nero – zorg voor jullie dagelijkse brood”

Nero 54-68 Æ Dupondius. ca 64 AD. Voorzijde: NERO CLAVD CAESAR AVG GER P M TR P IMP P P, gelauwerd hoofd naar links. MAC AUG staat voor ‘Macellum Augusti’. Het Macellum is een gebouw dat aan het forum stond. Het was de plaats voor de markt. Nero heeft deze Macellum opgericht, de boodschap hier was “Ik zorg voor de markt en voor de stad”.

Nero 54-68 AE As. Voorzijde: NERO CLAVDIVS CAESAR AVG PM TR P kop van Nero naar rechts. Overgeslagen met GALBA. Een duidelijk voorbeeld van Galba 68-69 om de gehate Nero letterlijk uit te wissen.

"De uiteindelijke opvolger van Nero - Vespasianus - zat in een lastig pakket. Hoe moest hij zich weergeven na Nero? Hij koos voor een breuk met de portretten van Nero, geen geïdealiseerd portret maar de waarheid: een oude mannen kop, met haakneus en rimpels. Terwijl enerzijds Vespasianus werd neergezet als een vriendelijke, ietwat vrekkige oudere man, stond op de munten die voor de troepen werden geslagen een veel dominanter figuur afgebeeld. Vespasianus lijkt zelfs rekening te hebben gehouden met lokale gevoeligheden. Een gouden munt, voor de troepen in Judea geslagen, is het oorspronkelijke PIETAS (verzoenen) vervangen door IUSTITIA (gerechtigheid). Deze munt is geslagen in het jaar 70, het jaar waarin de Tempel in Jeruzalem werd vernietigd. Het leek Vespasianus beter om zich op dat moment niet als verzoener te presenteren."

Vespasianus 69-79 voorzijde: IMP CAESAR VESPASIANVS AVG, gelauwerd borstbeeld met haakneus naar links.
Keerzijde: CAESAR AVG F COS CAESAR AVG F PR hoofden van Titus en Domitian, zijn twee zonen.

Een heel ander verhaal is Commodus. Hij begon zo goed door na jaren oorlog triomferend Rome binnen te trekken. Op de munten geslagen rond 183 staat “ Munificentia Augusta” – vrijgevigheid van de keizer. Hiermee geeft hij aan dat goedgeefsheid onderdeel is van zijn beleid. Om dit te betalen legde hij belasting op aan de Senaatsleden. De Senaat haatte hem, het leger en de bevolking hield van hem. Daarna ging het fout. Commodus begon zich vreemd te gedragen. Hij kleedde zich als de god Hercules door een leeuwenscalp en knuppel te dragen. Hij hield gladiator en wilde dieren gevechten waarbij hijzelf altijd de winnaar was. Hij zag zichzelf zelfs als de stichter van Rome. Rome werd hernoemt naar “Colonia Lucia Annia Commodiana”, de onsterfelijk, de gefortuneerde, de universele stad van de wereld. “Door dit soort acties was er geen ruimte om hem anders neer te zetten. Het beeld van de keizer ging tegen de verwachtingspatronen in.”

Commodus 180-192, denarius, Voorzijde L AEL AVREL COMM AVG P FEL buste naar rechts met leeuwenscalp,
Keerzijde HER-CVL RO-MAN AV-GV knuppel van Hercules
Commodus met de leeuwenscalp van Hercules met dit type munt liet Commodus zien dat hij de reïncarnatie van de god Hercules was.

"Het belang van dit soort beelden die van keizers werden gemaakt moeten niet onderschat worden. De keizer had absoluut gezag. Zijn gezicht op munten, of verbeeld in busten, was overal zichtbaar. Gedurende de eerste eeuwen kenmerkte veelzijdigheid de beelden van macht. De uitzonderingen waren die heersers die zich niet op een sterke machtsbasis konden beroepen. Zij moesten duidelijk maken waarom zij keizer waren. Dit principe kan algemener geformuleerd worden: werkelijke macht kenmerkt zich door de afwezigheid van noodzaak om die macht te laten gelden. Als een machtspositie onontkoombaar was, hoefde die de onderdanen niet onder de neus gewreven te worden. Vergelijk Nero en Commodus die zich met eenduidige, maar omstreden, beeldprogramma's probeerden te legitimeren. We kunnen de creatie van machtsbeelden in de eerste twee eeuwen na Christus omschrijven als een dialoog, of een discussie met meerdere deelnemers."

"Historici wordt vaak gevraagd waartoe hun werk dient. Dat is een terechte vraag. Historische voorbeelden hebben geen voorspellende waarde. De historicus is geen profeet. Historici proberen het verleden te begrijpen, te doorgronden en het begrip te vergroten. In deze tijd van botsende wereldbeelden, waarin media beelden scheppen die vervolgens hun eigen leven gaan leiden, is het begrijpen van de macht van beelden belangrijk. Een voorbeeld is de herverkiezing van George Bush, die door een maandenlange campagne, in verschillende media, een beeld creëerde dat weinig met de werkelijkheid te maken heeft. Een beeld waaraan bijna een miljard dollar is besteed en waarin een fictieve economie en een fictieve buitenlandse situatie is geschapen. Voor diegenen van u die het nog niet wisten, valse beelden houden niet lang stand. Er is nog altijd hoop."

Op 1 mei 2004 verklaarde President Bush trots dat de oorlog (major combat operations) in Irak was afgelopen. Om dit beeld te versterken sprak de president – gekleed in militair uniform - dit uit aan boord van een Amerikaans vliegdekschip voor de kust van San Diego, Californië. Een modern beeld van macht.

Dit verhaal is een journalistieke bewerking, met toestemming, van de oratie van prof. Olivier Hekster. De teksten die hij heeft uitgesproken staan tussen aanhalingstekens. Teksten zonder aanhalingstekens zijn van mijn hand. De afgebeelde munten, behalve de munt van Domitianus, zijn ook mijn toevoeging. In deze bewerking zijn nuances, onderzoeksmethodologie ed. niet aan de orde gekomen.